In het oeuvre van regisseur Fredrik Gertten vormt Breaking Social een magnum opus. Eerder pakte de Zweedse regisseur veel van dezelfde problemen aan. Bananas! ging over het gevecht van fruittelers in Nicaragua tegen het bedrijf Dole. Bikes vs Cars ging over hoe problematisch het is dat steden auto’s verkiezen boven fietsen. Push ging om wereldwijde huisvestingscrises, mensen dit uit huis geduwd worden, de film leidde tot wetsaanpassingen in Denemarken, Duitsland en Zwitserland. Breaking Social gaat over al die problemen. En het plaatst die films in een wereldwijd, malafide, crimineel systeem. Kleptocratie: een systeem waarin de mensen die het meeste aan de maatschappij bijdragen het minst beloond worden, en de mensen die de wereld uitzuigen het rijkst worden. In de film vliegt Gertten de wereld rond: hij volgt ophef rond een vermoorde journalist in Malta, de feministische beweging in Chili én bezoekt Rutger Bregman voor duiding. De boodschap: je móét boos zijn, maar samen, met activisme en solidariteit, kunnen we opboksen tegen het geld van de kleptocratische elite. Zoals Gertten zegt: „Wat je kunt doen? Houd van de activist, steun de activist. En word er dan één.”
Bregman en Gertten zijn elkaars intellectuele inspiratie, zo blijkt in het Amsterdamse Café Americain. Gertten is „een van de beste Europese filmmakers”. Als hij drie dagen naar Houten wil komen zeg je: „Ja!” En Bregman schreef „een briljant boek”, De meeste mensen deugen, dat de ruggengraat werd van de film. Geen verrassing dat de film een amalgaam van hun betogen geworden is: één ruw, filosofisch, speculatief, hoopvol superbetoog.
Is dit een activistische film?
Gertten: „Ik ben een beetje verveeld door labels. Dat mag de kijker bepalen.”
Bregman: „De film inspireert wel tot actie. Wat ik het mooiste vind aan de film is de combinatie tussen woede en hoop. Woede, over die hele industrie van bedrijven die grof geld verdient door anderen uit te buiten, en de hele industrie van lobbyisten en advocaten eromheen. En hoop, omdat de film laat zien dat we als collectief kunnen winnen. Zoals Amerikaanse vakbondsactivisten in de film zeggen: ‘Die eikel, Jeff Bezos, met zijn grote ruimtepik, verliest als activisten opstaan.’”
Is dat zo? Winnen de activisten?
Bregman: „Als mensen boos worden, is er al vooruitgang. Tien of vijftien jaar geleden sprak bijna niemand over belastingontwijking. Het was meer: hoe kunnen we Nederland aantrekkelijker maken voor buitenlandse investeerders. Nu is dat anders. Begrijp me niet verkeerd: het is niet genoeg en we hebben nog veel meer mensen nodig. Niet alleen activisten op straat maar ook slimme lobbyisten en advocaten. Getalenteerde mensen die nu vastzitten in bullshitbanen die de kleptocraten helpen. Ze moeten wat nuttigs met hun leven doen. Ze kunnen gigantisch veel bijdragen aan een betere wereld.”
Wereldwijde verkiezingsuitslagen wijzen ergens anders op. We drijven verder weg van klimaatbescherming, hogere belastingen, regulering, toch?
Gertten: „Steeds meer politici weten nu dat neoliberalisme en deregulering niet werken. Frans Timmermans zei tegen mij in een interview: ‘Het was een fout, we hebben de deur geopend maar vergaten ’m te sluiten.’ Wij hadden een screening van deze film voor Deloitte – zij zitten midden in de kleptocratie. Maar zíj hebben de film geselecteerd. Dat zegt ook wat.”
Is dat geen greenwashing?
Bregman: „Ja, waarschijnlijk een beetje. Maar deze mensen hebben ook kinderen. En ze zitten vast in hun banen met gouden handboeien. Aan hun hypotheken. Zij voelen ook ongemak.”
Er is zeker woede, maar het lijkt erop dat extreemrechts daar meer van profiteert.
Gertten: „Het breken van het sociale contract – het feit dat de meritocratie niet uitbetaalt – dat creëert woede, en daar kan misbruik van gemaakt worden.”
Bregman: „Woede is brandstof. Het kan gestuurd worden. Of, door zondebokken te zoeken: migranten krijgen de schuld van het huisvestingsprobleem. Of zoals de film oppert: door het op hoop en solidariteit te richten.”
Waarom is het ‘jullie kant’ tot nog toe niet gelukt gebruik te maken van die woede?
Gertten: „Het is mogelijk. Maar als je concurreert met zo veel geld moet je scherp zijn. Ik heb deze film gemaakt om de taal te veranderen.”
Bregman: „De film probeert een self-fulfilling prophecy zijn. Die verhalen van succesvolle protesten en verzet zijn aanstekelijk, je wilt er onderdeel van zijn.”
Is dat de reden dat er geen tegenargumenten in de film zitten? Omdat je een aanstekelijk verhaal wilt vertellen?
Gertten: „Dat weet ik niet. Ik weet ook niet wat de andere kant zou zeggen. Zij doen geen interviews.”
Bregman: „De film is geen wetenschappelijk exposé. Het kan niet gepubliceerd worden in Science. Maar het beeld van de menselijke natuur dat de film huldigt klopt. De meeste mensen deugen, maar macht corrumpeert. Dat is in lijn met bevindingen uit de antropologie, sociologie, en archeologie.”
Hoe kan zo’n kleptocratisch systeem ontstaan, als mensen goed zijn?
Bregman: „Dat is een heel complex, historisch verhaal. Een van de redenen is dat mensen heel afgescheiden leven. Het grote bedrijfsleven zit in torens in Manhattan, waar de problemen van echte mensen ver weg zijn. Hoe kan je anders mensen hun huis uit zetten? Je weet niet meer dat het echte mensen zijn. Het zijn cijfers op een spreadsheet.”
Maar is het niet juist menselijk om die afscheidingen te maken? De ene stam scheiden van de andere?
Bregman: „Absoluut, tribalisme is door en door menselijk, xenofobie ook. Mensen zijn zeker geen heiligen. Maar het doel van een democratie en rechtsstaat is dat verschillende machten elkaar in balans houden. Nu zit er veel te veel macht bij een kleine groep mensen. Er is veel psychologisch bewijs dat te veel macht je narcistisch en minder empathisch maakt.”
Is het realistisch, dat een verandering van het verhaal tot grote actie leidt?
Gertten: „Dat denk ik wel. Je vraagt je af, waarom ontketende de moord op George Floyd pas een wereldwijd protest? Ik denk omdat het verhaal ging leven.”
Bregman: „Ik moet denken aan Rosa Parks. Haar weigering om achter in de bus te zitten ontketende een historische busboycott. Maar dat gebeurde niet zomaar. Het protest was maandenlang voorbereid. Burgerrechtenactivisten vonden haar het perfecte boegbeeld. Het was een briljante, strategische campagne.
Dus mag je liegen om je punt te maken?
Bregman: „Nee. Dat hoeft ook niet. De feiten zijn erg genoeg.”
Andreas Malm stelt een andere oplossing voor in zijn boek ‘How to Blow Up a Pipeline’. Waarom blazen we de vervuilers en bedrijven niet op?
Bregman: „Ik denk dat explosieven niet de oplossing zijn. Uit onderzoek van Erica Chenoweth, politiek wetenschapper aan Harvard, blijkt dat vreedzame protesten elf keer zoveel mensen trekken als gewelddadige protesten.”
Gertten: „Dat is wat die feministische beweging in Chili zo mooi en zo succesvol maakt. Elke generatie doet mee.”
